W dzisiejszym Skwerze Pamięci, dawnym miejskim cmentarzu Stanisławowa przy ul. Sapieżyńskiej (ob. Niezależności) było 5 wspólnych grobów polskich legionistów II Żelaznej Karpackiej Brygady. Dziś spróbujemy odkryć te znane nie wszystkim karty historii Stanisławowa – obecnego Iwano-Frankiwska.
Po boju pod Mołotkowem ranni polscy legioniści trafili do niewoli rosyjskiej i zmarli z ran w szpitalu Czerwonego Krzyża w Stanisławowie. Podczas porządkowania cmentarza w Knihininie Kolonii pod koniec 1924 roku groby legionistów zostały uporządkowane. Z inicjatywy polskiej społeczności miasta w 1926 roku te pochówki zostały przeniesione do wspólnej mogiły, na której wzniesiono pomnik. Powstał Komitet Budowy Pomnika Legionistów, którego zadaniem było uzgodnienie projektu. Na początku 1926 roku ekshumowano szczątki siedmiu legionistów z trzech wspólnych grobów i przeniesiono je na główny cmentarz wojskowy, leżący za murem cmentarza miejskiego. Przebito również w tym murze główne wejście na cmentarz wojskowy. Z czasem aleja miejskiego cmentarza, prowadząca na cmentarz wojskowy, otrzymała nazwę Alei Legionistów.
Pomnik legionistom miał powstać jeszcze w 1926 roku, jednak z nieznanych przyczyn dzieło stanisławowskiego rzeźbiarza Mariana Antoniaka odsłonięto w 1927 roku. Obelisk dekorowała kilkumetrowa postać legionisty z karabinem w ręku. Na tablicy widniał napis: „Legiony Polski. 1914–1918. Z krwi waszej trudu i znoju Polska powstała by żyć”.
Na cmentarzu miejskim pozostały jednak dwa wspólne groby legionistów, których rodziny prawdopodobnie nie wyraziły zgody na ekshumację i przeniesienie szczątków. Znane jest nazwisko tylko jednego legionisty w grobie na cmentarzu miejskim. Jest to porucznik Tadeusz Gawryś, urodzony w Dębicy w 1881 roku, ciężko ranny pod Mołotkowem zmarł 4 listopada 1914 roku w wojskowym szpitalu Czerwonego Krzyża w Stanisławowie. 5 listopada został pochowany na cmentarzu miejskim.
Przez dłuższy czas krajoznawcy uważali, że grób polskich legionistów został zniszczony w czasach sowieckich. Jednak, w 2016 roku Muzeum „Bohaterów Dniepru” otrzymało z wydziału kontaktów ze społecznością Ministerstwa Obrony Węgier zdjęcia węgierskich pochówków wojskowych w Stanisławowie z 1944 roku. Na jednym z nich w miejscu grobu legionistów przebiegała droga. Czyli na wiosnę lub z początkiem lata 1944 roku władze niemieckie nakazały zniszczenie tego grobu i przełożenia tam prostej drogi do cmentarza żołnierzy węgierskich, leżącego poza terenem cmentarza miejskiego. Jak widać na zdjęciu zachowała się jedynie boczna furtka z dawnego wejścia na polski cmentarz wojskowy.
Po sowieckiej dewastacji cmentarza miejskiego w 1980 roku utracono usytuowanie grobu polskich legionistów. W maju 1990 roku, podczas renowacji grobu żołnierzy USS-UAG, Leonid Orzeł z własnych funduszy zakupił metalowy krzyż, który robotnicy pomogli mu zamontować obok grobu strzelców. Obecnie ten krzyż stoi nieopodal grobu Bohatera Niebiańskiej Sotni Romana Guryka.
Podczas prac przy poszukiwaniu materiałów o historii wojskowych nekropolii Stanisławowa w Archiwum obwodowym odszukane zostały dokumenty wydziału pochowków wojskowych okręgowej dyrekcji robót publicznych i dokładny plan cmentarza wojskowego w Stanisławowie. Dokładne zdjęcia pomogły w lokalizacji miejsca grobu polskich legionistów. 5 sierpnia 2014 roku zostały przeprowadzone prace miernicze, w których wzięli udział autorzy artykułu. Podczas prac ustalono, że około 5 metrów terenu dawnego cmentarza miejskiego odcięto pod fabrykę „Prompryład”. Ustalono też, że grób polskich legionistów leżał przed ustawionym w 2002 roku pamiątkowym znakiem na cześć żołnierzy UPA, Dywizji „Galizien” i członków OUN.
Roman Czorneńki
Petro Hawryłyszyn
Tekst ukazał się w nr 7 (395), 13 – 28 kwietnia 2022
Source: Nowy Kurier Galicyjski